نگاهی به موقوفه‌ای قاجاری که صرف برگزاری عزاداری محرم و صفر می‌شود | روضه‌خوانی ۱۵۰ ساله مهدی‌قلی‌خان در حرم

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ همه‌چیز از خطی کوتاه بر یک طومار قهوه‌ای‌رنگ شروع می‌شود؛ طوماری که پایین سیاهه‌اش، نام مهدی‌قلی‌خان قرایی با تاریخ ۱۲۸۹ هجری قمری (۱۲۴۵‌خورشیدی) مهر خورده است؛ بزرگ‌زاده‌ای تربتی در عهد تاجداری قاجار‌ها (ناصرالدین‌شاه قاجار) که تصمیم می‌گیرد بخشی از مایملک خود در «قراء» خراسان را وقف آستان بهشت‌رایحه امام‌هشتم کند. تا اینجا، ماجرا شبیه همه موقوفات بی‌شماری است که اسنادش در مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد، اما آن خط و آن متن کوتاه که سطر‌های بعدی را کلمه می‌کند، چیست؟

مهدی‌قلی‌خان قرایی که برخی او را با نام مهدی‌قلی بیک، واقف حمام و مسجد شاه، اشتباه می‌گیرند، لابه‌لای جوهر سیاه وقف‌نامه‌اش که قرار است صرف هزینه‌های رتق‌و‌فتق امور حرم مطهر رضوی بشود و گوشه ناچیزی از میزبانی زائر را بگیرد، می‌نویسد: «صرف ده‌روز هزینه به موجب تعزیت‌داری و روضه‌خوانی در ماه‌های محرم و صفر»؛ وقفی که حالا ۱۵۵ سال است بی‌کم‌و‌کاست انجام شده و مراسمش هر‌ساله از طرف آستان قدس رضوی برای حضور عزاداران اطلاع‌رسانی می‌شود.

یادگاری به نام وقف

شاید بسیاری از شما زائران و مجاوران عصر‌های این ایام، وقتی مشتاق و بی قرار به حرم مطهر رضوی مشرف شده اید، در یکی از رواق‌ها به مجلس سینه زنی و روضه خوانی خاصی که در ابتدایش نام مهدی قلی خان قرایی ذکر می‌شود، برخورد کرده باشید و به اندازه یک فنجان چای از خوان نعمتش میهمان شده باشید، بی آنکه بدانید به جلسه‌ای ۱۵۵ ساله پا گذاشته اید که از قدیمی‌ترین موقوفات جاری حرم مطهر رضوی است. همین اشتیاق حضور و عرض ارادت به آستان حضرت دوست، زائران و مجاوران بسیاری را از قرن‌ها پیش تا به امروز، به صرافت این انداخته است که یک یادگار از خود در حرم مطهر رضوی بر جای بگذارند و کدام یادگار بهتر از وقف؛ وقف‌های کوچک و بزرگی که میان واقفانش، از شاه و وزیر هست تا مردم عامی فرو دست. در فهرست واقفان آستان قدس رضوی، اما ۸۱ نام با پسوند رجال سیاسی (نظامی و مذهبی) ثبت شده که مهدی قلی خان قرایی، یکی از آن هاست.

ناگفته نماند ۱۵ موقوفه معروف هست که در آن‌ها بخشی از درآمد موقوفه برای برپایی عزاداری در ایام محرم و صفر صرف می‌شود؛ موقوفه‌های حاج کاظم‌غراب در سال ۱۳۴۳ خورشیدی، موقوفه میرزا محمدمهدی نوایی لشکرنویس به سال ۱۲۷۵ هجری قمری و موقوفه مرحوم محمدحسین الشریف باقی مانده سال ۱۲۴۵ هجری قمری از آن جمله است. در میان طومار‌های وقف نامه ای، فهرستی از ۲۴ موقوفه نیز وجود دارد که درمیان آن‌ها توضیحاتی درباره صرف هزینه برای روضه خوانی در سوگواری‌های مذهبی ایام مختلف سال آمده است؛ موقوفه سید میرزا صراف، سید نظام الدین شاه و شاهزاده جعفر قلی قهرمان از نمونه‌های آن است، با این پی نوشت که برخی از آن ها، وقف‌هایی کوچک مانند وقف یک باب منزل مسکونی، یک باب دکان یا مواردی از این دست هستند.

سه ورق از موقوفه مهدی قلی‌خان

۱۴۰ تومان با برکت

برابر وقف نامه مهدی قلی خان، مزرعه محمدآباد واقع در بلوک سنجان بالاخواف تربت حیدریه، به همراه یک قطعه باغ مشجر در بخش علیای همان مزرعه، اراضی میان دو جوی خلف قلعه محمدآباد، دو قطعه محموله یونجه زار کنار نهر محمدآباد، ۹ سهم از مدار ۱۲ سهم یک حجر طاحونه دوار در سفلای محمدآباد و یک باب طاحونه دوار مشتمل بر دو حجر واقع در قصبه حضرت رضا (ع)، وقف بارگاه منور حضرت خورشید است تا علاوه بر ماندگاری نام، باقیات صالحاتی باشد برای دستاویزی آخرت. مهدی قلی در ادامه این فهرست می‌نویسد پس از بررسی درآمد و منافع موقوفه و کسر مخارج مزبور و مصارف تعیین شده در وقف نامه، مبلغ ۱۴۰ تومان (این مبلغ هر سال بسته به تورم حساب می‌شود) نیز برای تعزیت داری خامس آل عبا و شهادت امام رضا (ع) در ماه‌های محرم و صفر هزینه شود. در این وقف نامه به ۱۰ شب روضه خوانی اشاره شده است.

سنتی که یک قرن ونیم اجرا شده است

این موقوفه برابر اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی هر ساله مطابق طومار موقوفه برگزار و پیش از برگزاری توسط آستان قدس رضوی اطلاع رسانی می‌شود. شاهد این سطر، سند‌هایی است که با تاریخ سال‌های ۱۳۰۷ و ۱۳۲۳ هجری قمری ثبت شده اند و در سیاهه شان از برپایی ۱۰ شب عزاداری و روضه خوانی در ایام ماه محرم و صفر یاد شده است. پس از انقلاب‌اسلامی نیز این موقوفه انجام و معمولا در روز‌های ۱۸ تا ۲۷ صفر برگزار شده است.
منبع: آرشیو اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، تاریخ آستان قدس، تألیف حاج احتشام کاویانیان و ویژه نامه وقف آستان قدس رضوی.